vrijdag 26 september 2014

Leur

Vandaag had ik de propedeuse-uitreiking van Nederlandse Taal en Cultuur. Doordat ik voor één vak een vrijstelling had gekregen in plaats van een cijfer, was dat vak niet afgevinkt in het cijfersysteem van de universiteit. (Ja, héél vreemd, een vrijstelling!) Hierdoor had ik volgens dat systeem nog geen propedeuse gehaald en had ik ook geen uitnodiging voor de uitreiking ontvangen. Ik was daar twee keer achteraan gegaan, maar het zou goed komen volgens de administratie. Vandaag zat ik dus met mijn ouders in het Klein Auditorium vol studiegenoten te wachten tot ik mijn diploma in ontvangst kon nemen. Het bleek tevergeefs: mijn naam werd niet omgeroepen. Ik was eigenlijk niet eens heel verbaasd, maar wel teleurgesteld. Diep, diep teleurgesteld.

'Hóe was je gesteld?' vroeg de leergierige taalwetenschapper in mij.
'Teleur.'
'Te wát?'
'Leur. Ja, 'k weet ook niet.'

Wat is dat eigenlijk, leur? De etymologiebank gaf me het antwoord. Het deel 'teleur' in het werkwoord 'teleurstellen' komt van het Middelnederlandse 'ter leure'. 'Ter' betekent 'op' of 'in' en 'leure' is een afleiding van het werkwoord 'verliezen', dat vroeger ook 'vergeefs doen' en 'te gronde richten' betekende. Dat stukje 'leure' zie je nog terug in het voltooid deelwoord 'verloren'.

Marlies Philippa e.a. (2003-2009) leggen het verder heel duidelijk uit in hun Etymologisch Woordenboek van het Nederlands:
Ter leure betekende dus min of meer ‘verloren, vergeefs’; in combinatie met overgankelijke werkwoorden van beweging, zoals stellenzettenleiden, leidde dit tot de betekenis ‘(iemand) de hoop of verwachting doen verliezen, (iemands handeling) vergeefs doen zijn, (iemand) bedrogen uit doen komen, misleiden’, terwijl de combinatie met onovergankelijke werkwoorden, zoals gaanstaanlopenzijn, leidde tot de betekenis ‘verloren gaan, vergeefs zijn, geen succes hebben’. Tegenwoordig bestaan alleen nog teleurstellen en → teloorgaan, die zich beide gedragen als scheidbaar samengestelde werkwoorden en waarin het eerste deel dus meestal als één woord wordt geschreven.
'Leur' is dus een oude vorm van het werkwoord 'verliezen' die zo goed als verloren is gegaan, maar nog wél aanwezig is in 'teleurstellen'. Ook mijn hoop een propedeusediploma is niet volledig verloren, want nadat ik mijn studiecoördinator erop aansprak, werd ik beloond met vijf rozen en de belofte dat ik alsnóg mijn propedeusediploma zou krijgen.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten