De stemloze h van Nielson en Valentina

Klik voor bronnen originele foto's: Nielson en Valentina Elèni

Tijdens mijn eerste les fonetiek vier jaar geleden, leerde ik dat de Nederlandse h stemhebbend is, in tegenstelling tot de stemloze Engelse h. Dat had ik me nooit gerealiseerd, maar ik kon het beamen! Test het maar eens: spreek eerst 'help' uit in het Nederlands en dan in het Engels. Het enige verschil zit 'm in de uitspraak van de h. In de Nederlandse versie beginnen je stembanden al een beetje te trillen tijdens de h en in het Engels klinkt de h als kaal geblaas (overdreven gezegd).

Toch heb ik onlangs gehoord dat de Nederlandse h ook duidelijk stemloos werd uitgesproken. Het viel me op in de liedjes van Valentina Elèni, een kandidaat van De Beste Singer-songwriter van Nederland van dit jaar en in de liedjes van Nielson, tevens een kandidaat van dat programma, maar dan van vorig jaar. Luister maar eens:

Valentina Elèni - Handen (Let op de woorden 'handen' en 'blindheid'.)
Nielson - Sexy als ik dans (Let op het woord 'heupen'.)

Valentina doet het wat vaker dan Nielson en beide zangers produceren helemaal geen stemloze h's in hun normale spraak. Dan gebruiken ze de 'normale' Nederlandse, meer stemhebbende h. Wat zou dit betekenen? Ondergaat de Nederlandse h een verandering richting de Engelse stemloze versie? Hm, als je het mij vraagt, is dat een beetje te radicaal geformuleerd. Ik verklaar het verschijnsel als volgt.

Het verschil tussen de Nederlandse en Engelse h is erg klein. Dit is logisch, want hoe verder je een foneem achter in je mond uitspreekt, hoe moeilijker het wordt om het verschil tussen stemhebbendheid en stemloosheid te maken en te horen. Zo is er in het Nederlands nauwelijks verschil tussen een stemhebbende g en een stemloze g, die achterin de mond worden uitgesproken. Sterker nog, als het verschil er nog is, dan is dat slechts fortis versus lenis (hard versus zacht uitgesproken). Probeer het verschil tussen de uitspraak van de g in 'liggen' en de g in 'lachen' maar te ontdekken. De beide g's zijn nagenoeg stemloos. Het verschil tussen de letter g en de lettercombinatie ch wordt ook niet geleerd in groep drie en de volgende spellingsregel geldt niet voor g/ch:

Eindigt de werkwoordsstam onderliggend op een stemhebbende fricatief, schrijf dan afleidingen van de stam zoals je ze hoort. Dus:

• graven, hij graaft
• grazen, hij graast

Maar:

• wegen, hij weegt (en niet weecht)

Dit lijkt te suggereren dat het verschil tussen g en ch er niet toe doet in het Nederlands.

De h spreek je nóg verder naar achteren uit dan de g en ch en voor die klank is er niet eens een tegenhanger! Het maakt dus totaal niet uit of je een beetje meer of minder stem geeft aan de h. Het woord gaat daardoor niets anders betekenen. Het is dus misschien het beste om de h zo eenvoudig mogelijk uit te spreken. In het Nederlands is dat blijkbaar met een beetje stem.

Maar waarom zingen Nielson en Valentina dan soms tóch met een overduidelijk stemloze h? Ik heb twee verklaringen.

Verklaring 1: Nielson en Valentina willen hip doen. En Engels is hip. Ze spreken hun h dus als de Engelse h uit.

Maar waarom verengelsen die zangers dan precies alleen die h, en niet bijvoorbeeld de w? Tja, weet ik niet. Misschien is het volgende logischer.

Verklaring 2: Bij duidelijk articuleren (Valentina) en nadruk geven (Nielson) is het gewoon makkelijker om de h overdreven duidelijk stemloos uit te spreken dan om de h met meer stem uit te spreken. En extra veel stem aan de h geven, klinkt gek, want zo stemhebbend ís onze h niet!

De uitspraak van de h in een taal heeft misschien wel te maken met de uitspraak van de rest van de obstruenten* in die taal. Ik vermoed dat de mate van stemhebbendheid bepaalt hoe stemhebbend de h is. In het Nederlands worden de stemhebbende fricatieven, z en v, steeds stemlozer, dus steeds meer richting de s en de f. De h gaat mee in het verliezen van stem en dat effect wordt overdreven bij duidelijke articulatie en nadruk.

Dus zijn Nielson en Valentina hippe, taalveranderende voorlopers? Nou ja, ze zijn in ieder geval hip ;) . Als de verstemlozing van de h echt een gevolg is van de verstemlozing van de v en de z, kan ik ze misschien ook wel 'taalveranderende voorlopers' noemen. Ik zou dan nog iets meer onderzoek moeten doen. Deze singer-songwriters bevestigen voor mij in ieder geval wél de observatie dat de Nederlandse h eigenlijk helemaal niet zo heel stemhebbend is.

P.S. Lees je dingen waarvan je denkt: Waar slaat dit op?!, reageer dan gerust. Mijn gedachtespinsels zijn niet altijd goud waard. Ook positieve reacties zijn natuurlijk welkom. :)

*Obstruenten zijn fricatieven en plofklanken. Fricatieven zijn medeklinkers die je kunt aanhouden en die frictie hebben, dus f, v, s, z, g. Plofklanken zijn medeklinkers die je maakt door te 'ploffen', zoals p, b, t, d, k.