Gollems taalgebruik in De Hobbit

"Wanneer hij gollem zei, maakte hij een afschuwelijk slikkend geluid in zijn keel. Zo was hij aan zijn naam gekomen, hoewel hij zichzelf altijd 'mijn liefje' noemde.

De hobbit sprong bijna uit zijn vel toen hij het sissen hoorde, en plotseling zag hij de fletse ogen naar hem uitpuilen.

'Wie ben je?' vroeg hij, terwijl hij zijn dolk voor zich uit hield.

'Wat iss hij, m'n liefje?' fluisterde Gollem (die altijd tegen zichzelf sprak omdat hij nooit iemand anders had om mee te praten)."

Bilbo ontmoet Gollem. Bron

Een vreemd wezen, die Gollem.* Dat vindt de hobbit Bilbo Balings ook als hij hem in ondergrondse tunnels tegenkomt terwijl hij voor de aardmannen vlucht. Gollem is een “klein slijmerig schepsel” volgens de Nederlandse vertaling van The Hobbit. De verteller “weet niet waar hij vandaan kwam en ook niet wie of wat hij was. Hij was Gollem - even donker als de duisternis, behalve de twee grote ronde fletse ogen in zijn magere gezicht.” Spannend, maar als taalwetenschapper was ik natuurlijk vooral geboeid door Gollems taalgebruik. Terwijl ik het boek las, vielen me wat dingen op.

Paranoïde?

Een merkwaardig kenmerk van het onderaardse wezen is dat hij tegen zichzelf spreekt. Zelfs als hij Bilbo ontmoet, blijft hij tegen zichzelf praten en benoemt de vreemdeling in de derde persoon, afwisselend met ‘hij’ en ‘het’. Zo gaat dat ook in het originele Engelse boek. Gollem noemt zichzelf mijn liefje zoals in het citaat hierboven, een ietwat knullige maar trouwe vertaling van my precious. Overigens noemt hij ook de ring zo - verwarrend genoeg.

Kinderlijk versus plechtig

Sommige dingen die Gollem zegt, zijn wat kinderlijk, zoals “en hij zal sluipie-kruipie komen en ons vangen”. Ook maakt hij het liefst korte zinnen, bijna in telegramstijl: “Aardmansen daar” in plaats van “Er zijn aardmannen daar.” Maar in de raadsels die Gollem voor Bilbo heeft, spreekt hij heel vloeiend en plechtig met af en toe een ouderwets woord. Dit kun je natuurlijk verklaren door te stellen dat hij deze raadsels van horen zeggen heeft, maar toch is het opvallend.

Fluisteren en slikken

Ook aan Gollems fonetiek valt wat op te merken, want hij praat ten eerste niet hardop, maar fluistert. Waarschijnlijk is dit omdat hij altijd tegen zichzelf praat. Dan hoef je je stem natuurlijk niet zo te verheffen. Ook maakt hij af en toe een slikkend geluid, waarbij hij “gollem” zegt. Dat klinkt trouwens in het Engels veel meer als slikken dan in het Nederlands. Bovendien sist, slist en sputtert hij. Dit maakt het personage geheimzinniger en griezeliger.

Sissen

Over dat sissen gesproken: dat doet hij soms gewoon tussendoor: Sss, sss, gollem. Maar ook in woorden - werkwoorden en zelfstandige naamwoorden - voegt hij vaak s’en toe: een ssmakelijk hapsje, aardmansen, eiersen, wij haatsen het, zakskes, wij durfsen niet verder. In het Nederlands klinkt dit wel heel vreemd en de s’en leken op onlogische plekken geplaatst, dus ik ging eens na hoe Gollem in het Engels zijn s’en precies toevoegt. Gelukkig vond ik online heel snel de Engelse versie. Hierin zag ik dat de s helemaal niet zo willekeurig werd ingevoegd als in het Nederlands. De extra s komt maar op drie manieren naar boven:

1. De s wordt in het Engels vaak verlengd: precioussss, quesstion. Hier zien we soms ook wat van terug in het Nederlands: “Het moet zich haassten, haassten!”

2. Een belangrijk verschil is dat Gollems kennis over werkwoordvervoeging in het Engels gewoon niet optimaal is. (Of hij houdt er zijn eigen grammaticaregels op na.) Hij gebruikt heel vaak ten onrechte de persoonsvorm voor de derde persoon enkelvoud. Zo zegt hij: we hates it en we has only six. (Ook kiest hij soms voor een werkwoord in de derde persoon enkelvoud als dat juist niet moet: it like riddles.) Dit verklaart de vreemde meevertaalde s’en in de Nederlandse werkwoorden haatsen en durfsen.

3. In het Engels gebruikt Gollem vaak een stapelmeervoud. Hij voegt dan twee keer het meervoudssuffix toe aan een zelfstandig naamwoord. Dus het meervoud van egg wordt niet eggs, maar eggses. Andere voorbeelden zijn pocketses, handses, goblinses en als kers op de taart guesseses. In het Nederlands worden dat eiersen, zakskes of zaksjes, gewoon handen en aardmansen. (Guesseses wordt niet vertaald.) De bevinding van het dubbele meervoud in het Engels verklaart dus de onlogische s’en in de Nederlandse zelfstandige naamwoorden.

Rijm

Terwijl ik de Engelse versie bestudeerde ontdekte ik nog iets: Gollem rijmt in het Engels! Zo komt hij ten tonele met: “Bless us and splash us, my precioussss!” en dit wordt in het Nederlands jammer genoeg: “Zegen ons en spetter ons, m’n liefje!”. En de laatste wanhopige gok op Bilbo’s vraag wat er in zijn zak zit, luidt: “String or nothing!” Dit wordt helaas “Touw of niets” wat helemaal nergens meer op slaat.

Zo zie je maar weer dat een personage toch heel anders uit de verf kan komen na een vertaling. Van een Engelse dichter met een eigen grammatica wordt Gollem een Nederlands niet-rijmend wezen met een onregelmatige slisuitspraak.

*In het Engels is het Gollum.
Voor de Nederlandse citaten heb ik het volgende boek gebruikt: J.R.R. Tolkien: De Hobbit. Vert. door Max Schuchart. 41e dr. Amsterdam, 2013.